Lão Tử dùng việc “nấu cá” để tiết lộ bí ẩn của trời đất như thế nào?
"Trị đại quốc nhược phanh tiểu tiên" (治大国若烹小鲜), có nghĩa là "trị nước lớn như nấu cá nhỏ," là một câu nói có lẽ nhiều người đã từng nghe qua. Câu này được trích từ Chương 60 trong cuốn Đạo Đức Kinh của Lão Tử, nhân vật đại diện của Đạo gia thời Tiên Tần.
Nguyên văn câu này là: "治大国，若烹小鲜，以道莅天下，其鬼不神." Trong đó, “小鲜” (tiểu tiên) chỉ cá nhỏ (thời cổ đại, tiên (鲜) dùng để chỉ thịt cá, thịt tươi).
Sự hiểu lầm và cách giải thích đúng đắn
Thông thường, người hiện đại hiểu câu này theo hai cách:
- “Quản lý quốc gia giống như nấu món ăn đơn giản như nấu cá nhỏ.”
- “Quản lý đại quốc giống như nấu cá nhỏ, gia vị như dầu, muối, giấm phải vừa đủ, không thể thiếu, cũng không thể thừa.”
Tuy nhiên, đây rõ ràng không phải là ý nghĩa mà Lão Tử muốn truyền đạt.
Sự hiểu lầm này có thể bắt đầu từ thời nhà Thanh. Tuy nhiên, chính trong thời kỳ này, đặc biệt là cuối triều đại, nhiều học giả nổi tiếng như Lô Chấn Dục, Mã Kỳ Sáng đã thực hiện khảo chứng và phân tích câu nói này, có thể xuất phát từ sự lo lắng về tình hình và vận mệnh quốc gia. Qua sự khảo chứng của các học giả này, người ta đã hiểu rõ được cách giải thích ban đầu của người xưa.
1. Chú giải thời nhà Hán
Vào thời nhà Hán, trong cuốn Mao Thi Cổ Huấn Truyền, đã có lời chú giải về câu này: "烹鱼烦则碎，治民烦则散，知烹鱼则知治民." (Nấu cá mà vội vã (đảo nhiều), thì cá sẽ nát; trị dân mà can thiệp quá mức, dân sẽ ly tán. Biết nấu cá thì cũng hiểu cách trị dân.)
Ý nói rằng, phương pháp nấu cá nhỏ của người xưa là khi cho cá vào chảo, không thể đảo đi đảo lại liên tục, nếu không thì cá sẽ bị vỡ nát. Từ đó suy ra, việc trị quốc cũng không thể làm phiền nhiễu dân chúng quá mức (bằng các chính sách phức tạp, thay đổi liên tục), nếu không thì lòng dân sẽ ly tán, mất đi sự ủng hộ của nhân dân.
2. Kết luận
Vào thời nhà Thanh, trong tác phẩm Chỉnh Ngu Lệ Biên của Hàng Thế Quân, ông đã đưa ra lời chỉnh sửa: “Nấu cá nhỏ không thể làm phiền, trị đại quốc không thể phiền nhiễu. Phiền thì người mệt, làm phiền thì cá tan vỡ.” Điều này hoàn toàn phù hợp với chú giải của Mao Thi Cổ Huấn Truyền.
Kết hợp với tư tưởng "vô vi trị quốc" của Lão Tử, câu nói "Trị đại quốc nhược phanh tiểu tiên" có nghĩa là: Quản lý quốc gia giống như nấu cá nhỏ vậy: khi nấu cá không thể đảo qua đảo lại quá nhiều, nếu không cá sẽ bị vỡ nát. Tương tự, quản lý đại quốc không thể ban hành chính sách phức tạp, không nên gây phiền toái cho dân chúng, nếu không đất nước sẽ rơi vào rối loạn.
Ý nghĩa sâu sắc của câu nói: Đạo và Đức
Vậy, ý nghĩa thực sự mà Lão Tử muốn nói trong câu này chỉ giới hạn ở đó thôi sao? Khi đọc toàn bộ Đạo Đức Kinh, chúng ta sẽ phát hiện rằng ngoài việc Lão Tử giảng về “Đạo” — tức nguồn gốc của trời đất vạn vật, cũng là quy luật tối cao của tự nhiên và xã hội loài người — ông còn nhiều lần nhấn mạnh tầm quan trọng của “Đức”.
Theo bản lụa thư được khai quật tại Mã Vương Đôi và các bản chép tìm thấy trong động Tàng Kinh ở Đôn Hoàng, Lão Tử Đạo Đức Kinh thực tế được chia thành hai phần: "Đức Kinh" và "Đạo Kinh".
Ở đầu Đức Kinh, Lão Tử nói: “Thượng đức bất đức thị dĩ hữu đức. Hạ đức bất thất đức thị dĩ vô đức. Thượng đức vô vi nhi vô dĩ vi. Hạ đức vô vi nhi hữu dĩ vi…… Cố thất đạo nhi hậu đức. Thất đức nhi hậu nhân. Thất nhân nhi hậu nghĩa. Thất nghĩa nhi hậu lễ. Phu lễ giả trung tín chi bạc nhi loạn chi thủ.”
Phân tích về Đạo và Đức
- "Thượng đức bất đức": Có nghĩa là ở trên "Đức" còn có một cảnh giới cao hơn là “Đạo”. Đạo không phải là thứ có thể đo lường bằng Đức. Khi đạt được Đạo và tu luyện thành công, "Đức" của họ đã hoàn toàn chuyển hóa thành một năng lượng cao cấp, thành "Công" (năng lực) ở cấp độ cao hơn. Người tu Đạo phải là người có đức lớn mới có thể đạt đến cảnh giới này, vì vậy mới nói là “hữu đức”. Đơn giản: “Đạo” là sự thăng hoa của “Đức”, còn “Đức” là nền tảng vật chất của “Đạo”.
- "Hạ đức bất thất đức": Có nghĩa là, trong cảnh giới thấp hơn “Đạo”, tiêu chuẩn để đánh giá chính là “Đức”. “Bất thất đức” (không làm mất Đức) chính là tiêu chuẩn cao nhất của Đức. Đức vừa quý giá lại vừa thực tế, nó chi phối mọi sự thăng trầm trong cuộc đời, từ sinh, lão, bệnh, tử, đến phúc, lộc, thọ, hạnh phúc và bất hạnh.
- "Thượng đức vô vi nhi vô dĩ vi": Trong cảnh giới của Đạo, không còn khái niệm làm hay không làm; ngay cả cái mà con người gọi là “vô vi” cũng không tồn tại.
- "Hạ đức vô vi nhi hữu dĩ vi": Ở tầng mức con người, giữ Đức và không để mất Đức có thể gọi là vô vi, nhưng việc giữ Đức đó bản thân đã là một sự yêu cầu đối với chính mình, so với cảnh giới của Đạo vẫn là một trạng thái hữu vi (có làm).
Thứ bậc từ Đạo đến Lễ
Lão Tử tiếp tục giải thích thứ bậc từ cao xuống thấp: “Cố thất đạo nhi hậu đức. Thất đức nhi hậu nhân. Thất nhân nhi hậu nghĩa. Thất nghĩa nhi hậu lễ.”
Thứ bậc này là: Đạo → Đức → Nhân → Nghĩa → Lễ.
Quá trình từ người có Đức trở thành người tu Đạo là một hành trình thăng hoa từ nhân tính lên cảnh giới cao hơn. Đức chính là nền tảng để đạt Đạo, tu Đạo và thành Đạo.
Trị quốc của bậc quân vương
Cũng giống như vậy, đối với các bậc quân vương, Lão Tử đã đưa ra yêu cầu, và đó chính là ý nghĩa sâu xa của câu “Trị đại quốc nhược phanh tiểu tiên” khi được đặt trong bối cảnh của toàn bộ chương 60: Cụ thể, nếu nhà vua “dùng Đạo để cai trị thiên hạ” (dĩ Đạo vị thiên hạ), thì việc cai trị quốc gia sẽ đơn giản như việc nấu một đĩa cá nhỏ. Bởi vì quân vương tu dưỡng Đức, nên sẽ khiến cho toàn thể nhân dân trong thiên hạ giữ Đức, tôn trọng Đạo. Như vậy, khi trị quốc bằng Đạo (theo nguyên lý vô vi), quốc gia sẽ thịnh vượng, dân chúng sẽ sống trong an vui.
Điều mà Lão Tử muốn truyền đạt là: Một vị quân vương thực sự phải tu dưỡng Đức trên toàn thiên hạ, không được làm khổ dân chúng. Một vị quân vương tu dưỡng đức, cũng có thể đi trên con đường tu Đạo.
Bí ẩn của Trời Đất: Đạo là nguồn cội tối cao
Lão Tử đã nói ngay từ đầu: “Đạo khả đạo, phi thường đạo” (Đạo có thể nói, không phải là Đạo thông thường). "Đạo" mà Lão Tử đề cập là nguyên lý cơ bản của vạn vật.
Trong Chương 70, Lão Tử giải thích thêm về giá trị quý báu của chân Đạo: “Ngô ngôn thậm dễ tri, thậm dễ hành. Thiên hạ mạc năng tri, mạc năng hành. Ngôn hữu tông, sự hữu quân. Phu duy hữu tri, thị dĩ bất ngô tri. Tri ngô giả hy, tắc ngô giả quý. Thị dĩ thánh nhân bị cáp nhi hoại ngọc.”
Tức là: Lời ta nói rất dễ hiểu, rất dễ làm, nhưng thiên hạ không ai biết, không ai làm. Lời nói có tông chỉ, việc làm có chủ tể. Vì không ai biết nên ta mới không được biết. Người biết ta thì ít, người noi theo ta thì quý. Vì vậy, bậc Thánh nhân khoác áo thô bên ngoài, nhưng giữ ngọc quý bên trong (ẩn giấu chân Đạo).
Đạo và Vũ trụ
Đạo rộng lớn vô biên, liên tục vận hành không ngừng, và khi vận hành không ngừng thì mở rộng ra vô tận, mở rộng ra vô tận lại quay về nguồn cội.
Lão Tử kết luận về mối quan hệ giữa các tầng thứ: Đạo lớn, Trời lớn, Đất lớn, và Con người cũng lớn.
- Con người lấy Đạo của Đất làm chuẩn mực (Nhân Đạo).
- Đất lấy Đạo của Trời làm chuẩn mực (Địa Đạo).
- Trời lấy Đạo làm chuẩn mực (Thiên Đạo).
- Đạo thì lấy Thiên nhiên làm chuẩn mực (Đạo pháp Tự nhiên).
Tức là, “Đạo” chính là cái mà Lão Tử nhận ra là nguồn gốc của vạn vật, là quy luật tối cao của cả thiên nhiên và xã hội loài người, mà theo đó: "Khổng Đức chi dung, duy Đạo chi tòng" (tạm dịch: “Đức lớn của Khổng, chỉ có Đạo là theo”), nghĩa là Đạo phải thuận theo thiên nhiên và vô vi (không can thiệp).
Nếu Đạo là nguồn gốc của sự sinh thành và phát triển của vạn vật trong vũ trụ, bao gồm cả sự sống và loài người, thì điều này mở ra suy luận về một nguồn cội tối cao hay lý lẽ tối cao điều khiển tất cả. Đây chính là bí ẩn của trời đất mà Lão Tử gợi mở.
Theo Secretchina
Bình Nhi dịch
