Những câu tinh hoa trong “Tư trị thông giám” giúp bạn thọ ích cả đời
“Tư trị thông giám” là một tác phẩm lịch sử lớn của Trung Quốc, do sử gia Tư Mã Quang biên soạn vào thế kỷ 11 (thời Bắc Tống). Đây là một biên niên sử dài tập trung vào việc ghi chép lịch sử các triều đại Trung Quốc từ năm 403 TCN đến năm 959 SCN.
Nếu bạn không có thời gian đọc toàn bộ, có thể xem qua các câu tinh hoa sau đây. Chúng xứng đáng để sưu tầm và lưu lại để học hỏi, sẽ giúp bạn thọ ích suốt đời.
1. Phu tín giả nhân quân chi đại bảo
'Phu tín giả, nhân quân chi đại bảo dã. Quốc bảo vu dân, dân bảo vu tín; phi tín vô dĩ sử dân, phi dân vô dĩ thủ quốc. Thị cố cổ chi vương giả bất khi tứ hải, phách giả bất khi tứ lân, thiện vi quốc giả bất khi kỳ dân, thiện vi gia giả bất khi kỳ thân. Bất thiện giả phản chi..."
Giải nghĩa: Uy tín là pháp bảo tối cao của bậc quân vương. Đất nước có thể được bảo vệ là phải dựa vào dân, dân dựa vào chữ tín mà bảo vệ đất nước. Không có uy tín thì không thể khiến dân phục tùng, không có nhân dân thì không thể duy trì đất nước. Vì vậy, người xưa thành tựu vương đạo thì không lừa dối thiên hạ, kẻ lập được bá nghiệp thì không lừa dối bốn phương láng giềng, người giỏi trị nước thì không lừa dối dân, người giỏi trị gia thì không lừa dối người thân; chỉ có kẻ ngu muội mới làm điều ngược lại...
2. Pháp giả thiên hạ chi công khí
"Pháp giả thiên hạ chi công khí, duy thiện trì pháp giả, thân sơ như nhất, vô sở bất hành, tắc nhân mạc cảm hữu sở thị nhi phạm chi dã".
Giải nghĩa: Pháp luật là khuôn phép chung mà thiên hạ cùng tuân theo. Chỉ có người biết vận dụng pháp luật một cách khéo léo, không phân biệt thân sơ, nghiêm minh thi hành pháp luật, không tránh né hay bao che, như thế mới khiến cho mọi người đều không dám dựa vào quyền thế mà phạm pháp.
3. Quốc tuy đại hảo chiến tất vong
"Quốc tuy đại, hảo chiến tất vong; thiên hạ tuy bình, vong chiến tất nguy. Phu nộ giả nghịch đức dã, binh giả hung khí dã, tranh giả mạt tiết dã. Phu vụ chiến thắng, cùng vũ sự giả, vị hữu bất hối giả dã".
Giải nghĩa: Quốc gia dù lớn, nếu ham mê chiến tranh thì ắt sẽ diệt vong; Thiên hạ tuy yên bình, nhưng nếu quên cảnh giác với chiến tranh thì ắt sẽ nguy hiểm. Phẫn nộ là đi ngược lại với đạo đức, lẽ phải, binh khí là vật không lành, tranh đấu là chuyện nhỏ nhặt. Những kẻ say mê chinh chiến, hiếu thắng, vung binh vô độ, đến cuối cùng không ai là không hối hận.
4. Quân tử lập thiên hạ chi chính vị
"Quân tử lập thiên hạ chi chính vị, hành thiên hạ chi chính đạo, đắc chí tắc dữ dân do chi, bất đắc chí tắc độc hành kỳ đạo, phú quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất, thị chi vị đại trượng phu".
Giải nghĩa: Bậc quân tử xử thế đường hoàng, chính trực, đi theo con đường chính đạo trong thiên hạ. Khi đạt được chí nguyện thì dẫn dắt bách tính cùng đi theo chính đạo; khi chưa đạt chí thì giữ mình trong sạch, một mình đi theo chính đạo. Giàu sang không thể làm cho sa đọa, nghèo hèn không thể làm cho thay đổi chí hướng, uy thế và vũ lực không thể làm cho khuất phục — đó mới có thể gọi là bậc đại trượng phu.
5. Hành bất nghĩa nhi đắc thiên hạ nhân giả bất vi
"Hành nhất bất nghĩa, sát nhất vô tội, nhi đắc thiên hạ, nhân giả bất vi dã".
Giải nghĩa: Cho dù chỉ cần làm một việc xấu, giết một người vô tội là có thể chiếm được thiên hạ, thì người có lòng nhân cũng sẽ không làm điều đó.
6. Hiền nhi đa tài tắc tổn kỳ chí
"Hiền nhi đa tài, tắc tổn kỳ chí; ngu nhi đa tài, tắc ích kỳ quá. Thả phu phú giả chúng chi oán dã, ngô ký vô dĩ giáo hóa tử tôn, bất dục ích kỳ quá nhi sinh oán".
Giải nghĩa: Người có đức hạnh và tài năng, nếu của cải quá nhiều, thì sẽ làm hao mòn chí khí của họ; kẻ ngu dại, nếu của cải quá nhiều, thì sẽ làm tăng thêm lỗi lầm của họ. Hơn nữa, người giàu có thường trở thành mục tiêu oán hận của mọi người. Ta đã không có năng lực giáo hóa con cháu, nên cũng không muốn làm tăng thêm lỗi lầm của chúng mà chuốc lấy sự oán hận của người đời.
7. Tri quá phi nan cải quá vi nan
"Tri quá phi nan, cải quá vi nan; ngôn thiện phi nan, hành thiện vi nan".
Giải nghĩa: Biết được lỗi lầm của bản thân thì không khó, sửa đổi lỗi lầm ấy mới là điều khó; Nói lời hay thì không khó, làm việc tốt mới là điều khó.
8. Nhâm nhân đương tài vi chính đại thể
“Nhâm nhân đương tài, vi chính đại thể, dữ chi cộng lý, vô xuất thử đồ. Nhi chi dụng tài, phi vô tri nhân chi giám, kỳ sở dĩ thất nịch, tại duyên tình chi cử”.
Giải nghĩa: Trọng dụng những người có tài năng và học thức thực sự là nguyên tắc căn bản trong việc trị nước. Cùng những người có hiểu biết hợp sức để xử lý chính sự cũng không có gì khác ngoài đạo lý đó. Tuy nhiên, trong việc dùng người hiền tài xưa nay, những người nắm quyền không phải là không có con mắt biết người, chỉ là những sai lầm và tệ hại phát sinh đều do quá coi trọng tình riêng mà ra.
9. Vô thư mục tiền chi ngu hoặc hưng ý ngoại chi biến
"Vô thư mục tiền chi ngu, hoặc hưng ý ngoại chi biến. Nhân giả, bang chi bản dã. Tài giả, nhân chi tâm dã. Kỳ tâm thương tắc kỳ bản thương, kỳ bản thương tắc chi kiền điên tụy hĩ".
Giải nghĩa: Nếu không trừ bỏ được nỗi lo trước mắt, thì có lẽ sẽ còn sinh ra những biến cố ngoài ý muốn. Bách tính là gốc rễ của quốc gia, tài lực là trung tâm của bách tính. Khi trung tâm bị tổn thương, thì gốc rễ cũng bị tổn thương; mà khi gốc rễ bị tổn thương, thì cành nhánh tất sẽ sụp đổ.
10. Chính nữ bất tòng nhị phu trung thần bất sự nhị quân
"Chính nữ bất tòng nhị phu, trung thần bất sự nhị quân. Vi nữ bất chính, tuy phục hoa sắc chi mỹ, chức nhâm chi xảo, bất túc hiền hĩ; vi thần bất trung, tuy phục tài trí chi đa, trì hành chi ưu, bất túc quý hĩ. Hà tắc? Đại tiết dĩ khuy cố dã”.
Giải nghĩa: Người phụ nữ chính trực sẽ không theo hai người chồng, người trung thần sẽ không phục vụ hai vị quân vương. Người phụ nữ không chính trực, dù có nhan sắc như hoa như ngọc, tay nghề dệt may khéo léo, cũng không thể gọi là hiền thục; người làm quan không trung thành, dù tài năng xuất chúng, mưu trí đầy mình, công trạng hiển hách, cũng không đáng trọng. Vì sao? Bởi lẽ đã bị thiếu khí tiết quan trọng.
11. "Cúc cung tận tụy tử nhi hậu dĩ" (cống hiến hết mình cho đến khi chết): Câu nói của Khổng Minh thể hiện sự tận tụy hết lòng vì việc chung.
12. "Chí đương tồn cao viễn" (chí hướng nên cao xa): Khuyến khích đặt mục tiêu lớn và xa để đạt được thành tựu vĩ đại.
13. "Hữu văn sự tất hữu võ bị" (có văn tất phải có võ chuẩn bị): Nhấn mạnh tầm quan trọng của việc chuẩn bị cả hai mặt, văn và võ, trong mọi tình huống.
14. "Thiếu tráng bất nỗ lực, lão đại đồ thương bi" (trẻ khỏe không gắng sức, về già chỉ đau thương): Lời khuyên về tầm quan trọng của việc nỗ lực khi còn trẻ.
15. "Đại sự khởi đầu nan, tiểu sự khởi đầu dị" (việc lớn bắt đầu khó, việc nhỏ bắt đầu dễ): Nhấn mạnh khó khăn ban đầu của những việc lớn lao.
16. "Phù học tu tĩnh dã, tài tu học dã, phi học vô dĩ quảng tài, phi chí vô dĩ thành học" (học phải tĩnh, không có học không thể có tài, không có chí thì không thể thành học): Nhấn mạnh sự tĩnh lặng, cần cù và ý chí là yếu tố cốt lõi để học hỏi và thành tài.
17. "Phi đạm bạc vô dĩ minh chí, phi ninh tĩnh vô dĩ chí viễn" (không đạm bạc không tỏ rõ chí hướng, không yên tĩnh không xây dựng được chí hướng xa): Tầm quan trọng của sự giản dị và tĩnh lặng trong việc nuôi dưỡng và phát triển chí hướng.
18. "Dục tư kỳ lợi, tất lự kỳ hại" (Khi muốn làm điều gì có lợi cho mình thì cần phải nghĩ đến những điều hại có thể xảy ra): Khuyên nhủ người ta phải suy xét cẩn thận cả mặt lợi và hại trước khi hành động.
19. "Vật dĩ thân quý nhi tiện nhân" (đừng vì thân thể cao quý mà coi rẻ người khác): Lời khuyên về lòng khiêm tốn và đối xử bình đẳng với mọi người.
20. "Bất ngạo tài dĩ kiêu nhân" (không lấy tài năng kiêu ngạo người khác): Lời khuyên về sự khiêm nhường, không nên dùng tài năng để kiêu ngạo hay coi thường người khác.
Theo Secret China
Bình Nhi biên dịch
