Văn hóa truyền thống Trung Hoa: Bảy điều tuyệt hảo không thể diễn tả bằng lời

Không giống ngày nay, tại sao Trung Hoa cổ đại từng có nền văn minh rực rỡ? “Vì đâu suối kia trong đến thế? Ấy bởi có nguồn nước chảy mãi không ngừng” - Văn hóa truyền thống chính là văn hóa tu thân. Sau đây, chúng ta sẽ cùng khám phá bảy điều tuyệt vời của văn hoá truyền thống Trung Quốc.

I. Nhịp sinh học của cơ thể con người: Nhịp 7 ngày

Trời đất sinh ra vạn vật, tất nhiên vạn vật sẽ chịu ảnh hưởng từ thiên nhiên. Cây cối thay đổi theo bốn mùa, theo chu kỳ tuần hoàn. Là động vật và con người trên trái đất này, chúng ta cũng chịu ảnh hưởng của sự luân chuyển giữa ngày và đêm, các mùa, tháng và năm. Thời gian khắc ghi vào thân cây các vòng năm, cũng sẽ khắc ghi vào cơ thể con người. Nói cách khác, mọi sinh vật trên trái đất đều chịu ảnh hưởng của chu kỳ "Trái đất quay quanh Mặt trời một vòng, Mặt trăng quay quanh Trái đất một vòng", đó là sự hòa hợp giữa trời đất và con người.

Khoa học phương Tây chỉ mới phát hiện ra đồng hồ sinh học của cơ thể, trong khi đó, cách đây hơn hai ngàn năm, cuốn Hoàng Đế Nội Kinh của Trung Quốc đã mô tả chi tiết các nhịp sinh lý và bệnh lý của cơ thể, bao gồm nhịp sinh học ban ngày và ban đêm, nhịp sinh lý 7 ngày, nhịp sinh lý theo mùa, theo năm, theo chu kỳ 60 năm và 360 năm.

Lấy ví dụ về nhịp sinh học 7 ngày, thánh y Trương Trọng Cảnh trong cuốn Thương Hàn Luận đã viết rằng, nếu bị cảm lạnh do ngoại cảm, ngay cả khi không chữa trị, chỉ cần không có biến chứng, thường sau 7 ngày sẽ tự khỏi. Nếu sau 7 ngày bệnh tình không cải thiện, quá trình bệnh sẽ kéo dài thêm, theo các bội số của 7, như 14 ngày hoặc 21 ngày. Quy luật này được gọi là nhịp 7 ngày.

Chu kỳ mang thai của động vật và con người đều là bội số của 7:

Gà ấp trứng: 7 x 3 = 21 ngày

Mèo mang thai: 7 x 9 = 63 ngày

Thỏ mang thai: 7 x 4 = 28 ngày

Hổ mang thai: 7 x 15 = 105 ngày

Con người mang thai: 7 x 40 = 280 ngày

Nhịp 7 ngày hình thành như thế nào? Nó là kết quả của sự tác động chung giữa mặt trời và mặt trăng. Lịch truyền thống của Trung Quốc có 28 ngày trong một tháng, với 4 lần thủy triều, 28 chia cho 4 là 7 ngày. Vì cơ thể con người chủ yếu là nước, nhịp 7 ngày của cơ thể có thể coi là nhịp thủy triều, thể hiện sự hòa hợp thiên nhân hợp nhất. 

Lịch âm (thực chất là âm dương hợp lịch) của Trung Quốc rất hữu ích. Người Trung Quốc căn cứ vào kích thước của mặt trăng để xác định ngày tháng, gần như không sai lệch, và trẻ em từ nhỏ đã học thuộc bài "24 tiết khí", giúp định hướng cho công việc nông nghiệp, điều mà lịch dương không thể làm được.

II. Con người là sinh vật tự nhiên, phải tuân theo quy luật tự nhiên

Cơ thể con người cũng tuân theo quy luật Xuân sinh, Hạ trưởng, Thu liễm, Đông tàng. Trong các mùa khác nhau, con người cần có chế độ ăn uống khác nhau để điều chỉnh sự cân bằng âm dương trong cơ thể, giống như trong tự nhiên, cơ thể con người cũng tuân theo quy luật của các tiết khí.

Tính cách của con người được quyết định bởi tiên thiên bẩm sinh và sự tổn hại cũng như tràn đầy hậu thiên sau này của ngũ tạng và kinh mạch, sự thay đổi của ngũ tạng sẽ ảnh hưởng đến tính cách của con người. Thiếu sót của tiên thiên và hậu thiên cũng ảnh hưởng hình thành tính cách. Thói quen ăn uống không hợp lý, như ăn quá nhiều đồ chua, ngọt, cay, hoặc chỉ ăn một loại ngũ cốc, cũng có thể thay đổi tính cách của con người.

Sự thay đổi trong nội tạng có thể làm thay đổi tính cách và thậm chí là diện mạo của bạn. Tương tự, sự thay đổi về diện mạo cũng có thể phản ánh bệnh lý trong nội tạng, bởi vì nội tạng và ngoại hình luôn liên kết với nhau, tương tự như quá trình một quả trứng nở thành gà con.

Do đó, y học cổ truyền Trung Hoa có thể thông qua bề ngoài của bạn, thông qua các phương pháp Vọng Văn Vấn Thiết để phán đoán các bệnh lý trong cơ thể. Những y học gia trình độ cao có thể nhìn diện mạo để phán đoán sự thăng trầm của ngũ tạng, từ đó hiểu rõ tính cách và phẩm hạnh của bạn. Trong y học cổ truyền, các cảm xúc như giận dữ sẽ tổn hại gan, hỉ (vui) tổn hại tim, ưu (buồn) tổn hại phổi, tư (suy tư) tổn hại tỳ, khủng (sợ hãi) tổn hại thận. Cơ thể và tâm trạng luôn có sự tương tác.

III. Tu thân

"Tu chi thân, kỳ đức nãi chân"

Lão Tử nói: "Tu chi thân, kỳ đức nãi chân", có nghĩa là "Nếu tu thân để đạt đến Đạo thì đức của người đó sẽ chân thật". Câu này nhấn mạnh rằng việc tu dưỡng bản thân là bước đầu tiên và quan trọng nhất để có được một đức hạnh chân thành và vững chắc. Thông qua việc tu dưỡng bản thân, bạn có thể thay đổi tính cách, điều chỉnh các tạng phủ trong cơ thể, từ đó đạt được sức khỏe "thân" và "tâm". Khi thân tâm khỏe mạnh, các tạng phủ sẽ được điều hòa, và tạng phủ quyết định tính cách và hành vi của bạn. Từ bên trong thể hiện ra bên ngoài, và đức hạnh mới là chân thật. Thường thì tâm tính có thể bù đắp cho những thiếu sót trong diện mạo.

Đọc sách là nền tảng

Trong xã hội cổ đại, khi người ta nói "người đọc sách", thường ám chỉ người có phẩm hạnh và giáo dục. Còn ngày nay, liệu sinh viên có thể gọi là "người đọc sách" không? Những người học suốt mười mấy năm, tốt nghiệp đại học, lời nói và hành động của họ còn không bằng một người học chỉ hai năm về văn hóa truyền thống, họ còn giống "người đọc sách" hơn. Đây là vấn đề về nội dung giáo dục. Người hiện đại, khi từ bỏ văn hóa truyền thống, đã không còn hiểu rằng "tu dưỡng bản thân là nền tảng của giáo dục" nữa rồi.

Nền tảng giáo dục

Người xưa không phải là không học kiến thức, mà là có thứ tự và ưu tiên. Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín. Trước hết học "Nhân", "Nghĩa", "Lễ" để có đức hạnh, sau đó mới học "Trí". Nếu không có "Đức", chỉ theo đuổi "Trí", thì có thể gây hại cho nhân loại. Có "Trí" rồi, mới học "Tín", nhưng không phải ai cũng phải tin tưởng, mà phải có khả năng phán đoán. 

Tu thân như thế nào?

Có rất nhiều phương pháp tu dưỡng bản thân: đọc các kinh điển cổ, nghe nhạc, lao động, vận động, châm cứu, điều hòa bằng thuốc Đông y, điều chỉnh chế độ ăn uống… Người xưa tu dưỡng bản thân là toàn diện, bao gồm: Lễ, Nhạc, Xạ (bắn cung), Ngự (cưỡi ngựa), Thư, Số.

1. Tại sao người quân tử thời cổ lại coi Kinh Thi là một trong những kinh điển bắt buộc phải đọc?

Con người hiện đại ngày nay đã không còn hiểu đạo lý “Thiên nhân hợp nhất” của cổ nhân, cũng không biết phương pháp cụ thể để tu dưỡng thân tâm. Dù có nhắc đến “thiên nhân hợp nhất” thì sự hiểu biết cũng rất hời hợt, thậm chí xem Kinh Thi là sách giáo dục trẻ nhỏ. Thực ra, trong Kinh Thi chứa đựng học vấn rất sâu xa. Tụng đọc Kinh Thi có thể điều hòa nội tạng. Trong Kinh Thi và nhiều bài thơ, văn chương cổ đại khác, các trợ từ ngữ khí như “hề (兮), chi (之), hồ (乎), giả (者), dã (也), ô (嗚), hồ (乎), ai (哀), tai (哉)**… đều có tác dụng điều chỉnh lục phủ ngũ tạng.  Vì thế, thường xuyên tụng đọc Kinh Thi, Sở từ có lợi cho sức khỏe cả thân và tâm, gián tiếp điều hòa nội tạng, đạt được hiệu quả tu dưỡng thân thể.

2. Trước thời Nguyên, âm nhạc Trung Hoa rất phát triển và phổ biến

Điều quan trọng hơn là: Kinh Thi có thể hát được, tức là có âm nhạc và giai điệu, tiếc rằng những điệu nhạc đó nay đã thất truyền. Âm nhạc có thể tu dưỡng bản thân, thay đổi tính cách con người, điều hòa nội tạng. Ngày nay, phương Tây mới bắt đầu biết đến “liệu pháp âm nhạc”, nhưng người xưa Trung Hoa đã biết điều này từ hàng nghìn năm trước. Từ Kinh Thi, Sở từ, Hán phú cho đến Đường thi, Tống từ — tất cả đều có thể hát, đều có âm nhạc và giai điệu.

3. Âm nhạc có thể khai mở trí tuệ

Âm nhạc không chỉ giúp điều hòa nội tạng, đạt hiệu quả tu thân, mà còn có thể khai mở trí tuệ. Đây cũng là nguyên nhân khiến trước thời Tống, Trung Hoa luôn xuất hiện nhiều phát minh sáng tạo. Nếu bỏ qua việc nhà Thanh phá hoại văn hóa truyền thống và thực thi nền văn hóa du mục lạc hậu, thì sự suy đồi của âm nhạc cũng là một trong những nguyên nhân khiến xã hội ngu muội, sa sút. Đối với các nước khác cũng vậy: Phong trào Phục Hưng phương Tây cũng khởi nguồn cùng với sự hưng khởi của âm nhạc cổ điển.

4. Không phải loại âm nhạc nào cũng có thể tu dưỡng thân tâm! Thế nào là “Lễ băng nhạc hoại”?

Âm nhạc có thể khai trí là hiện tượng phổ biến, nhưng không phải tất cả âm nhạc đều giúp tu thân. Chế độ lễ nhạc thời Chu có thể giúp con người tu dưỡng, bởi đó là “Lễ Nhạc”, chứ không phải nhạc đồi trụy. Tiếc rằng chế độ này đã thất truyền. Có người hỏi: “Lễ nhạc” có phải là thứ âm nhạc cao siêu xa rời đời sống không? Đó là sự hiểu lầm. Ví dụ trong Kinh Thi:

“Yểu điệu thục nữ, quân tử hảo cầu; cầu chi bất đắc, triển chuyển phản trắc.”

(Mỹ nhân hiền thục, quân tử mến tìm; tìm mà chẳng được, trằn trọc không yên.)

Ở đây cũng nói về tình cảm nam nữ, nhưng quan trọng là “tìm cầu theo lễ”, chứ không sinh lòng tà dục.

Điều này khác với Tống từ của thời Tống. Mặc dù âm nhạc thời Tống vô cùng phát triển, nhưng đa phần lời ca đều là khúc hát nơi thanh lâu, vì thế xã hội mang đặc trưng xa hoa, trụy lạc, không có chính khí bằng thơ Đường. Phong cách hào sảng, mạnh mẽ trong thơ từ của Tô Thức lại bị giới văn nhân gạt bỏ, nên thời Tống “âm nhu” thì thừa mà “dương cương” thì thiếu, điều này cũng phản ánh rõ trong sức mạnh quân sự và chiến tranh. Tuy nhiên, do âm nhạc thời Tống phát triển đến cực điểm, trí tuệ của con người thời ấy nhìn chung rất cao; những phát minh, sáng chế, máy móc thủ công của họ đến nay vẫn khiến người đời sau kinh ngạc, và điều này đã được toàn thế giới công nhận.

Ngày nay, con người mới dần nhận ra âm nhạc giúp khai mở trí tuệ. Vì thế thai giáo bằng âm nhạc đang dần trở nên phổ biến. Nhiều nhà khoa học cũng nhận được cảm hứng sáng tạo từ âm nhạc. Âm nhạc nghiêm túc có thể cảm hóa con người, nhưng những âm thanh đồi trụy thì có hại cho việc tu thân, dễ khiến con người sinh lòng tà, làm việc xấu. Sau thời Chu, người ta thường nói “Lễ băng nhạc hoại” (lễ nghi sụp đổ, âm nhạc suy đồi), nhưng mấy ai thật sự hiểu nghĩa của câu này. Đọc xong lời giải thích này, bạn sẽ thật sự hiểu được câu nói ấy. 

Khổng Tử nói: “Hứng ư thi, lập ư lễ, thành ư nhạc.” (Từ thi mà hứng khởi, nhờ lễ mà lập thân, nhờ nhạc mà viên mãn.)

Thai giáo bằng âm nhạc hay nghe nhạc tốt không chỉ giúp khai mở trí tuệ, mà còn giúp thai nhi phát triển thân tâm khỏe mạnh. Sau khi sinh, nếu biết đặt đầu trẻ nằm đúng, khuôn mặt sẽ cân đối, ngũ quan đoan chính — không chỉ đẹp mà còn giúp hình thành tính cách tốt. Khi học tập nghe nhạc, hiệu suất học tập sẽ cao hơn; nghe nhạc khi ngủ, giúp kích hoạt trí tưởng tượng nhiều tầng, là cách điều hòa tốt nhất cho tế bào não (dù đeo tai nghe có hiệu quả hơn, nhưng có thể ảnh hưởng đến thính lực). Nghe nhạc khi làm việc, công việc sẽ nhẹ nhàng hơn; nghe nhạc khi lao động thể lực, cảm giác mệt mỏi sẽ giảm đi; người phát minh nghe nhạc, linh cảm sẽ dồi dào hơn.

V. Luyện võ thuật

Cổ nhân nói: “Văn võ chi đạo, nhất trương nhất trì” (đạo lý giữa văn và võ là một bên căng, một bên chùng). Tại sao lại nói như vậy? Bởi vì đều là những con đường để tu thân dưỡng tính, chỉ khác nhau về phương pháp.

Những người thể chất yếu, nhút nhát bẩm sinh, thông qua luyện võ có thể điều hòa nội tạng, tăng thêm dũng khí, luyện võ còn giúp tăng cường tinh – khí – thần. Thực ra, trị bệnh quan trọng nhất là phải rèn luyện thân thể có mục tiêu, đạt đến hiệu quả phù chính khu tà (củng cố chính khí, loại trừ tà khí). Chỉ cần không phải là bệnh cấp tính, thì nên lấy rèn luyện làm chính, dùng thuốc làm phụ. Nhưng vì rèn luyện không mang lại lợi nhuận, xã hội dần dần hình thành thói quen lấy thuốc làm trung tâm, còn những phương pháp như Ngũ cầm hí, Dịch cân kinh… thì không còn ai nghiên cứu nữa.

VI. Đạo gia và con đường tu thân

1. “Tứ thể bất cần, ngũ cốc bất phân” là gì?

Có một câu chuyện nhỏ: Khi Khổng Tử chu du liệt quốc, một lần Tử Lộ bị lạc, gặp một người nông dân. Tử Lộ hỏi: “Thưa ông, có thấy thầy tôi đi qua đây không?” Người nông dân đáp: “Tứ thể bất cần, ngũ cốc bất phân, sao có thể gọi là ‘thầy’ được?”

Ngày nay, đa số người hiểu đây là lời phê phán của dân lao động đối với Khổng Tử, hình dung người đọc sách thoát ly lao động, thoát ly thực tiễn. Nhưng đó là cách hiểu sai, vì người nay không hiểu đạo tu thân. Thực ra, trong câu chuyện này ẩn chứa mối tranh luận giữa Nho và Đạo. Nhìn vào phản ứng của Khổng Tử sau đó sẽ thấy rõ.

Khi Tử Lộ gặp lại Khổng Tử và kể lại lời của người nông dân, Khổng Tử nói: “Đó ắt là một ẩn sĩ có tu dưỡng”. Rồi sai Tử Lộ quay lại bái kiến ông ta. Nhiều người không hiểu, chỉ là một câu nói bình thường, sao Khổng Tử lại phản ứng mạnh như vậy? Là bởi Khổng Tử thông suốt cả Nho và Đạo, từng cầu học với Lão Tử,  đã thán phục nói rằng học vấn thâm sâu của Lão Tử, giống như thần long thấy đầu mà chẳng thấy đuôi.

2. Triết học tu thân của Đạo gia – Thế nào là “Cách vật”?

Đạo gia lấy lao động làm phương pháp tu thân, chú trọng “nội cầu chư thân, ngoại cầu chư vật” – tức là quan sát vạn vật để ngộ ra đạo lý của trời đất, đây chính là “cách vật trí tri” được nói trong Đại Học, và cũng là tinh túy của tư tưởng “vi đạo nhật tổn” (theo đạo là ngày càng giản lược).

Đạo gia từ sự sinh trưởng của vạn vật mà ngộ ra quy luật vận hành của vũ trụ, họ cho rằng vũ trụ là một vòng tuần hoàn, bậc thánh nhân nên hòa nhập và vận hành trong vòng tuần hoàn đó. Vì vậy, tứ chi, thân thể phải siêng năng (tứ thể phải cần), lại tin rằng ngũ cốc bổ ngũ tạng, nên thông qua lao động, ăn ngũ cốc để tu dưỡng thân thể, hấp thụ tinh khí của trời đất để bồi dưỡng tiểu vũ trụ trong cơ thể con người. Do đó, Đạo gia cho rằng nếu tứ thể không siêng năng, ngũ cốc không phân biệt được, thì không thể đạt đến cảnh giới tu thân ngộ đạo,  và không đủ tư cách làm thầy người khác. Lão Tử nói: “Thiên hành kiện, quân tử dĩ tự cường bất tức" (Đạo trời vận hành mạnh mẽ, người quân tử phải tự cường không ngừng.)

Nền văn minh nông canh sinh ra triết học, đó cũng là lý do vì sao Trung Hoa xưa không có tôn giáo, mà là nền văn minh cao cấp dựa trên triết học. Trong Kinh Thi cũng nhiều lần nói: “Bỉ quân tử hề, bất tố xan hề.” Nghĩa là: Người quân tử chân chính không bao giờ muốn hưởng thụ mà không lao động.

VII – Trang phục truyền thống

1. Vì sao Khổng Tử coi trọng trang phục đến vậy?  Bởi vì những kiểu trang phục khác nhau có thể ảnh hưởng đến tâm lý của con người, từ đó ảnh hưởng đến tính cách của họ.

Khổng Tử từng nói: “Nếu không có Quản Trọng, e rằng chúng ta đã trở thành man di tóc rối rồi.” Tại sao Khổng Tử lại coi trọng trang phục đến thế? Bởi vì trang phục có thể ảnh hưởng đến tâm lý, từ đó ảnh hưởng đến tính cách con người, cũng giống như môi trường ảnh hưởng đến hành vi. Ví dụ, trên nền đá cẩm thạch sạch bóng, ta sẽ không khạc nhổ — điều đó cho thấy ngoại cảnh ảnh hưởng đến hành vi. Vì vậy, trang phục có thể ảnh hưởng đến tinh thần và diện mạo của con người, cũng như ảnh hưởng đến cách người khác nhìn và đối xử với bạn. Trang phục xấu xí, bẩn thỉu sẽ dễ sinh tâm tự ti.

Hán phục cổ truyền thì phóng khoáng thoải mái, tao nhã, có lễ có tiết; mặc vào khiến con người tự nhiên sinh phong độ nho nhã, vẻ ngoài cũng tươi sáng, đoan chính hơn. Trang phục ảnh hưởng đến tính cách con người, và cũng ảnh hưởng đến thái độ của người khác đối với bạn. Còn mặc sườn xám, bikini, quần siêu ngắn… dễ sinh lòng tà dục, khiến con người thiếu chững chạc, thiếu đoan trang. Nhìn vào trang phục phụ nữ ngày nay: “Cái có thể hở thì hở, cái không nên hở cũng hở”. Kết quả là, trong mấy nghìn năm, chưa từng có thời đại nào mà quan hệ nam nữ lại hỗn loạn như bây giờ: Lễ Tình Nhân, tình một đêm, tình mạng, ngoại tình… không những không bị xem là xấu hổ, mà còn được coi là thời thượng, xã hội gần như man di hóa.

2. Tại sao người thời xưa lại búi tóc?

Lấy ví dụ về búi tóc của nam giới: Khi búi tóc thật chặt trên đỉnh đầu, con người sẽ cảm thấy đầu óc minh mẫn, tinh thần sảng khoái, giúp xua tan phiền muộn, tăng cường tinh – khí – thần. Trong quá trình búi và vặn tóc, còn có tác dụng xoa bóp các huyệt đạo, kinh mạch vùng đầu, nói không hề quá: búi tóc cổ truyền của người xưa thật sự giúp tăng cường sinh khí và tinh thần.

Trang phục của một người ảnh hưởng đến diện mạo tinh thần của người đó, và trang phục truyền thống của một dân tộc cũng ảnh hưởng đến khí chất và văn hóa của dân tộc ấy.

Trong Hoàng Đế Nội Kinh có nói: “Nhân dữ thiên địa tương tham dã, dữ nhật nguyệt tương ứng dã" (Con người hòa hợp cùng trời đất, ứng ứng với mặt trời và mặt trăng.) Đáng tiếc, người nay đã vứt bỏ văn hóa truyền thống, không còn hiểu được đại trí tuệ của “thiên nhân hợp nhất”. Tại sao Trung Hoa cổ đại từng có nền văn minh rực rỡ? “Vì đâu suối kia trong đến thế? Ấy bởi có nguồn nước chảy mãi không ngừng” - Văn hóa truyền thống chính là văn hóa tu thân. Tu thân thì đức mới chân thật; văn hóa truyền thống lấy gốc làm nền, có gốc thì đạo mới sinh. Khi phẩm chất của cả dân tộc được nâng cao, tất yếu sẽ thúc đẩy sự phát triển của mọi lĩnh vực trong xã hội.

Theo Secret China
Bảo Hân biên dịch